توکل به خدا و نقش آن در زندگی انسان

کى از مظاهر ایمان و مکارم اخلاق، توکل بر خدا و اعتماد به پروردگار متعال است. توکل به عنوان یکی از صفات بارز مومن مورد تاکید ویژه آیات و روایات قرار گرفته است.

1. توکّل چیست؟

پیامبر گرامى اسلام (ص) تفـسیر توکّل را از جبرئیل سؤال کرد، جبرئیل گفـت:

• معناى توکّل این است که انسان یقین کند به این که سود و زیان و بخشش و حرمان به دست مردم نیست و باید از آن ها نا امید بود و اگر بنده اى به این مرتبه از معرفت برسد که جز براى خدا کارى انجام ندهد و جز او به کسى امیدوار نباشد و از غیر او نهراسد و غیر از خدا چشم طمع به کسى نداشته باشد، این همان توکل بر خدا است. (بحارالانوار ج 68 ص 138)

شخصى به نام حسن بن جهم مى گوید: خدمت امام رضا (ع) رسیدم و عرض ‍ کردم: جانم به فدایت، حدّ و مرز توکّل چیست؟ فرمود:

• توکل آن است که با اتکاى به خدا از هیچ کس نترسى... (بحارالانوار ج68 ص134)

در روایت دیگرى علىّ بن سوید مى گوید از امام کاظم (ع) تفسیر آیه «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» (سوره طلاق، آیه 3) را پرسیدم، فرمود:

• توکل داراى مراتب گوناگون است. از جمله درجات توکل آن است که در تمام امورت بر خدا توکل کنى و از آن چه خدا نسبت به تو انجام داده راضى باشى و بدانى که خدا جز خیر و فضیلت براى تو نمى خواهد و نیز بدانى که در تمام این امور اختیار با اوست. پس با واگذار کردن امور به او بر خدا توکل داشته باش. (اصول کافى ج2 ص65)

2. اهمیت توکل از نظر قرآن:

قرآن مجید در موارد متعددى توکل بر خدا را از ویژگی هاى افراد با ایمان مى داند و مى فرماید:

• «...وَ عَلىَ اللّهِ فَتَوَکَّلُوا انْ کُنْتُمْ مُؤْمِنین»؛ ...بر خدا توکل کنید اگر ایمان دارید (سوره مائده، 23).
• «...وَ عَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُون»؛ ...افراد با ایمان باید تنها بر خدا توکل کنند (سوره آل عمران، 122).
• «انَّمَا الْمُؤمِنُونَ الَّذینَ اذا ذُکِرَاللّهُ وَ جِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ اذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ ایاتُهُ زادَتْهُمْ ایمانا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»؛ مؤمنان تنها کسانى هستند که هرگاه نام خدا برده شود دلهایشان بیمناک مى گردد و هنگامى که آیات او بر آن ها خوانده مى شود ایمانشان فزونى مى گیرد و فقط بر پروردگارشان توکل دارند (سوره انفال، 2).

3. آثار توکّل در قرآن:

بى تردید، توکل آثار عجیبى در پى دارد که بر کلیّه شئون فردى و اجتماعى انسان تأثیر مى گذارد:

الف) قدرت تصمیم گیرى:

• «...فَاذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ انَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَ»؛ ...هنگامى که تصمیم گرفتى، قاطع باش و بر خدا توکل کن زیرا خداوند متوکلان را دوست مى دارد (سوره آل عمران، 159).
• «فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ انَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبینِ»؛ پس بر خدا توکل کن که تو بر جایگاه حقّ آشکار قرار دارى (سوره نمل، 9).

یعنى با توجه به این جایگاه، بر خدا توکل کن و با عزمى راسخ و تصمیمى قاطع به کار خود ادامه بده.

ب) شجاعت:

• «وَلاتُطِعِ الْکافـِرینَ والْمُنافِقینَ وَدَعْ أذاهُمْ و َتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ و َکَفى بِاللّهِ وَکیلا»؛ و از کافران و منافقان پیروى مکن و به آزار هاى آن ها بى اعتنا باش و بر خدا توکل کن و همین بس که خدا حامى و مدافـع تو باشد و با توکل به خداى متعال از هیچ کس نهراس  (سوره احزاب، 48).
• «...فَعَلَى اللّهِ تَوَکَّلْتُ فَاجْمِعُوا امْرَکُمْ و َشُرَکائَکُمْ ثُمَّ لایَکُنْ امْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّة...»؛ ...من تنها بر خدا توکل مى کنم، شما هم به اتفاق بتان و خدایان باطل خود هر مکر و تدبیرى دارید همه را فراهم آورید و هیچ چیز از اسباب و وسایل بر شما مستور نماند... (سوره یونس، 71).

یعنى شما هر چه در بساط دارید به میدان بیاورید و من هم با توکّل بر خدا یک تنه به میدان شما و خدایان شما مى آیم و از هیچ چیز باک ندارم.

ج) ترک گناه و عدم سلطه شیطان بر متوکّلان:

• «انَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»؛ چرا که او [شیطان] بر کسانى که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل مى کنند تسلّطى ندارد (سوره نحل: 99).
• «فَقالُوا عَلَى اللّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لاتَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظّالِمینَ»؛ گفتند: تنها بر خدا توکّل داریم. پروردگارا ما را تحت تأثیر گروه ستمگر قرار مده (سوره یونس، 85).

پس به هر اندازه که ایمان و توکّل داشته باشى از زیر سلطه شیطان بیرون خواهى بود و در نتیجه از آلودگى و انحراف مصون خواهى ماند.

د) تأثیر ناپذیرى از اقبال و ادبار مردم و عدم نگرانى از حوادث:

• «...فَاعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ و َکَفى بِاللّهِ وَکیلا»؛ ...به آن ها اعتنا مکن و از نقشه هاى آن ها وحشت نداشته باش و توکل بر خدا کن و کافى است که او یار و مدافع تو باشد (سوره نساء، 81).
• «فَانْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِىَ اللّهُ لا إلهَ الا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ لْعَظیمِ»؛ اگر آن ها روى از حق بگردانند نگران مباش. بگو خداوند مرا کفایت مى کند، هیچ معبودى جز او نیست، بر او توکل مى کنم و او صاحب عرش بزرگ است و همه عالم در قبضه قدرت اوست و تمام قدرت ها در برابر قدرت او ناچیز است (سوره توبه، 129).
• «...و َما تَوْفیقى الا بِاللّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ و َالَیْهِ انیبُ»؛ ...و توفیق من جز به خدا نیست، تنها بر او توکل دارم و تنها به سوى او بازمى گردم (سوره هود، 88).
• «...وَ الَیْهِ یُرْجَعُ الامْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ و َتَوَکَّلْ عَلَیْهِ...»؛ ...و همه کارها به او بازمى گردد، پس او را بپرست و بر او توکّل کن... (سوره هود، 123).

پس با توکل به خداوند (تنها از او توفیق خواستن و تنها او را مؤثر دانستن) نباید از اقبال و ادبار مردم متأثّر شد، که همه چیز در دست قدرت اوست.

4. آثار توکّل در روایات:

در روایات و احادیثى که از ائمه معصومین (ع) رسیده براى توکّل آثار خوبى برشمرده شده است که برخى از آن ها را یادآور مى شویم:

الف) قوّت و شجاعت:

• پیامبر اکرم (ص) فرمودند: کسى که دوست دارد قوى ترین مردم باشد باید بر خدا توکّل کند. (مستدرک الوسائل، ج11، ص217)
• امام باقر (ع) فرمودند: کسى که بر خدا توکّل کند مغلوب نمى شود و کسى که به خدا پناهنده شود شکست نمى خورد. (بحارالانوار، ج68، ص151)
• امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: ریشه قوّت قلب، توکّل بر خداست. (غررالحکم، ص197)

ب) توکّل و همت عالى:

• امام جواد (ع) فرمودند: اعتماد به خداى تعالى بهاى هر چیز گرانبها و نردبانى به سوى همه بلندی ها [مقامات عالیه] است. (بحارالانوار، ج75، ص364)

ج) توکّل و لزوم کار و فعالیت:

پیامبر اکرم (ص) گروهى را دید که براى کسب روزى به دنبال کشت و کار نمى روند، فرمود چه مى کنید؟ گفتند ما متوکلین هستیم و بر خدا توکّل مى کنیم. فرمود شما متوکّل نیستید بلکه متّکل یعنى سربار مردمید.
lمنبع: اهل البیت علیه السلام