سوره های مکی و مدنی

*سوره های مکی و مدنی در قرآن*

یکی از مسائل مهم علوم قرآنی، مسأله شناخت سوره های مکی و مدنی است و تشخیص آنها به لایل ذیل است که:
1ـ شناخت تاریخ و مخصوصاً تسلسل آیات و سُور و تدریجی بون نزول آنها، از طریق شناخت سوره های مکی از مدنی است و از هدف های مهم فرهنگی است. انسان پیوسته در این جست و جوست تا هر حادثة تاریخی را بشناسد، در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده، عوامل و اسباب پدیدآورندة آن چه بوده است، بدین طریق علم تاریخ بوجود آمده است؛ بنابراین دانستن سوره ها و آیه های مکی و تشخیص آنها از آیه ها و سوره های مدنی از اهمیت بسزایی برخوردار است.
2ـ فهم محتوای آیه در استدلالهای فقهی و استنباط احکام نقش اساسی دارد؛ چه بسا آیهای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است، ولی چون در مکه نازل شده ولی هنگام نزول، هنوز آن حکم تشریع نشده بود، باید یا راه تأویل را در پیش گرفت یا به گونهای دیگر تفسیر کرد؛ مثلاً مسأله تکلیف کافران به فروع احکام شرعی مورد بحث فقهاست و اکثر فقها آنان را در حال کفر، مکلّف به فروع نمی دانند ولی گروه مخالف به آیة 7 سورة فصلّت تمسک جسته اند، آنجا که مشرکان را به دلیل انجام ندادن فریضه زکات مورد نکوهش قرار داده است.
غافل از اینکه سورة فصلّت مکی است و فریضة زکات در مدینه تشریع شده است؛ یعنی هنگام نزول آیه، زکات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است؛ پس چگونه مشرکان را مورد عتاب قرار میدهد؟ که این آیه دو تأویل دارد: اول: مقصود از زکات در اینجا تنها اَدای صدقات بوده است که مشرکان از آن محرومند. دوم: مقصود، محرومیت از ادای زکات است و آن بدان جهت است که کفر مانع آنان شده است و اگر ایمان داشتند از این فیض محروم نبودند؛ زیرا شرط صحت صدقه، قصد قربت است که کافران از انجام آن عاجزند(1).
و همچنین در استدلالات کلامی، آیات مورد استناد مخصوصاً آیاتی که دربارة فضایل اهل بیت نازل شده بیشتر مدنی است، چون این مباحث در مدینه مطرح بوده است. برخی آن سوره ها یا آیاتی را مکی دانسته اند که در آن صورت نمی تواند مدرک استدلال قرار گیرد. بنابراین شناخت دقیق مکی و مدنی بودن سورهها و آیات یکی از ضروریات علم کلام در مبحث امامت است مثلاً برخی، تمام سورة دهر را مکی می دانند و گروهی مدنی و بعضی جز آیه «24» «اَفاْصْبْر لِحُکْمِ رَبّکَ و لاتُطِعْ مِنْهُمْ آثماً اَوْکفوراً»
همه را مدنی دانسته اند، خلاصه اختلاف دربارة این سوره بسیار است، ولی ما آن را تماماً مدنی می دانیم.
دربارة شأن نزول آیههای: یُوفُونَ باانذر و یُخافونَ یَوْماً کان شَرُّهُ مُسْتَطیراً و یُطْعُمونَ الطَّعامَ عَلَی حُبِه مسکیناً و یتیماً و اَسیراً اِنّما نُطْعِمُکُم لِوَجهِ اللهِ لانُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً و لا شُکُوراً اِنّا نخافُ مِنْ ربّنا یَوماً عَبُوساً قمطریراً فوقاهُم اللّهُ شَرذلک الَیوْمِ وَ لقاهُمْ نَضْرَةً و سُروراً و جزاهُمْ بما صَبرُوا جَنَّةً و حَریراً...)(2)
گفتهاند که حسنین بیمار شده بودند پیامبر(ص) و گروهی از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولی(ع) پیشنهاد کردند: چنانچه برای شفاعت فرزندانت نذر کنی خداوند شفای عاجل مرحمت خواهد فرمود.
حضرت این پیشنهاد را پذیرفت و سه روز، روزه نذر کرد و آنگاه که حسنین شفا یافتند در صدد ادای نذر درآمد. قرصهای نانی برای افطار تهیه کرد، روز اول هنگام افطار مسکینی در خانه را زد و تقاضای کمک کرد، حضرت نانهای تهیه شده را به او داد، روز دوم یتیمی آمد و نان تهیه شده را دریافت کرد و روز دوم اسیری آمد و نانها به او داده شد. و در نتیجه حضرت در این سه روز خود با اندک نانی خشک و کمی آب افطار کرد. طبرسی در این زمینه روایات بسیاری از طریق اهلسنت و اهلبیت عصمت گرد آورده و تقریباً آنها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است. آنگاه برای اثبات مدنی بودن تمامی سوره را با سندهای معتبر آورده است(3).
ولی کسانی مانند عبدالله بن زبیر که مایل نبودند این فضیلت به اهل بیت اختصاص یابد اصرار داشتند که این سوره را کاملاً مکی معرفی کنند(4)، غافل از آنکه در مکه اسیری وجود نداشت. مجاهد و قتاده از تابعین تصریح کردهاند که سورة دهر تماماً مدنی، ولی دیگران تفصیل قائل شده اند(5). سید قطب از دانشمندان معاصر به قرینة سیاق، سوره را مکی دانسته است(6).
و در بسیاری از مسائل قرآنی، تنها از طریق مکی و مدنی بودن سوره یا آیه ها، حل و فصل میشود. مثلاً در مسأله نسخ قرآن به قرآن، برخی راه افراط پیمودهاند و بیش از دویست و بیست آیه را منسوخ معرفی کردهاند، در صورتی که چنین عدد بزرگ نمیتواند صحت داشته و با واقعیات سازگار باشد و گروهی راه تفریط در پیش گرفتهاند اصلاً قرآن را غیر قابل نسخ میدانند، بویژه نسخ قرآن به قرآن؛ زیرا شرط تحقق نسخ، تنافی میان دو آیه است که اینگونه تنافی با نفی اختلاف در آیه «وَلوْکانَ مِنْ عِنْدِغَیرِاللَّهِ لَوَجَدُوا فیه اختلافاً کثیراً»(7) منافات دارد(8).
و از جمله آیاتی که اِفراطیون آن را منسوخ میدانند آیة «فَمَا اْستَمْتَعْتُمْ بِه منْهُنَّ فَاُتوهُنَّ اُجورُ هنَّ»(9) است که دربارة ازدواج موقت نازل شده است که ناسخ آن را طبق گفتة امام شافعی محمدبن ادریس ـ آیة «والذّینَ هُمْ لُفِروُجِهِم حافظونَ اِلّا علی ازواجِهِمْ اَوْ ما مَلَکَتْ اَیْمانُهُمْ فَاَنَّهِمْ غیرَ مَلُومینَ فَمَنِ اِبْتغی وراءَ ذلک فَواُلئک هُمُ العادوُن(10)»
معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی.

طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید، 86 سورة مکی و 28 سورة مدنی است که آنها را در سه معیار مورد بررسی قرار می دهیم:
1ـ معیار زمان: بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیغمبر اکرم(ص) از مکه به مدینه است.
هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار میرود، خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفرها و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنی محسوب میشود. بنابراین آیاتی که پس از خروج از مکه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیغمبر نازل شده است مکی محسوب میشود، مثلاً آیه «اِنَّ الذیَ فَرَض علیکُ القرآنَ لَزادک اِلی معادٍ...(11)» براساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکه در راه بر پیغمبر نازل شده، مکی است.
2ـ معیار مکان: هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است و هرچه در مدینه و پیرامون آن نازل شده باشد مدنی است خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد. در این باره سیوطی روایتی آورده است که پیغمبر(ص) فرمودند: «اُنزل فی ثلاثة امکنّه: مکة و المدینة و الشام» که طبق گفتة ابنکثیر، مقصود از شام، تبوک است(12).
3ـ معیار خطاب: هر سورهای که در آن خطاب به مشرکان میکند مکی و هر سورهای که در آن خطاب به مؤمنان میکند مدنی است در این زمینه از عبداللّه بن مسعود حدیثی آوردهاند که گفته است: هر سوره که «یاایهاالناس» در آن بکار رفته باشد، مکی است و هر سوره که «یاایهاالذین آمنوا» در آن به کار رفته باشد مدنی است(13)، زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان بوده است مثلاً در سورة بقره که جزو سورههای مدنی بشمار میرود در آن «یاایهاالناس» بکار رفته است که کلیت این معیار را خدشهدار کرده است.
شبهات وارده دربارة مکی و مدنی بودن سوره ها:

شبهاتی که در این زمینه وارد شده بیشتر از جانب مستشرقین بوده است که قرآن را تابع و متأثر از محیط و جوّ حاکم بر منطقه دانستهاند و به آن چندان جنبة الهی ثابت ندادهاند. بنابراین شیوة سورة مکی طبق نظر آنان، شدت و عنف و پرخاش کردن است، در صورتی که شیوة سورههای مدنی مسالمتآمیز است و آن بدان جهت بوده است که برخورد مردم مکه تُند و مقاوم و برخورد مدینه مسالمتآمیز و پذیرشوار بوده است؛ لذا قرآن در مقابل این دو حالت متضاد، حالت مشابه به خود نگرفته، و شیوة مردم را در برابر آن در پیش گرفته است.
در سورة بقره آمده که: «الذینَ یأکلون الرّبا یقومون اِلّا کما یَقُومُ الذی یَتَخَبَّطُهُ الشیطانُ من الَمْسِ(14)»
چون سورة بقره بیشتر در مورد مشرکان آمده و با لحنی شدید با مشرکان و مخالفان برخورد کرده است ولی عنیف سورة قرآنی، سورة برائت است که از آخرین سورههای نازل شده در مدینه است.
و همچنین کوتاهی آیه و سورههای مکی و بلندی سورهها و آیههای مدنی، دلیل بر تفاوت دو جامعه مکه و مدینه است.
مردم مکه غالباً بیسواد، فاقد فرهنگ، خشن و دور از تمدن بودند و لذا متناسب با آن محیط، کم گفتن، کوتاه گفتن، موجز و مختصر و مفید آوردن آیات ضرورت داشت ولی مردم مدینه تا حدودی دارای فرهنگ و باسواد و آشنا به تمدن بودند و متناسب با آن محیط، به تفصیل سخن گفته شده است.
در جواب باید گفت: اولاً متناسب با محیط سخن گفتن، شیوة سخندانان ورزیده و شرط بلاغت است. هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد. ثانیاً، چه بسیار در مکه، سوره های بلند نازل شده است، مانند سوره های انعام (165 آیه)، اعراف (206 آیه)، اسراء (111 آیه)، کهف (110 آیه)، طه (135 آیه)، مریم (98 آیه)، انبیاء (112 آیه)، و مؤمنون (118 آیه) و نیز در مدینه سوره های کوچک و کوتاه نازل شده است، مانند سورة نصر و زلزله و بینه.
همچنین در سوره های مکی از تشریع خبری نیست و هر چه هست در سوره های مدنی است.
وجود برخی احکام در سوره های مکی این نظر را رد میکند: آیههای 141 ـ 146 سورة انعام در بیان حکم شرعی ثمرات و انعام و حلال و حرام آنهاست، آیههای 151 ـ 152 اعمال و اموال محرمه و محلّله را مطرح کرده است، در سورة اعراف، آیههای 31 ـ 33 دربارة حلال، حرام، زینتها، فواحش و غیره مسائلی ذکر شده است، در سورة اسراء بسیاری از مبادی اخلاق و احکام اولیه اسلام مشروحاً آمده است، بنابراین در سورههای مکی، احکام بسیاری بیان شده است و در سوره های مکی برهان و استدلال به چشم نمیخورد؛ ولی در سوره های مدنی استدلال بکار رفته است. این ادعا نیز مردود است؛ زیرا در سورة مؤمنون آیة 91 برای نفی ولد و نفی شریک چنین استدلالی آمده است: و مااتّخذاللّهُ من ولد و ما کان معه من اله اذن لذهب کل اله بما خلق و لعدا بعضهم علی بعضٍ سُبحان اللّهِ عما یَصفوُنَ(15).
و همچنین در سورة عنکبوت دربارة اثبات نبوت آیهای نازل شده است و همچنین در سورة «ق» دربارة قیامت آیههای 9 ـ 11 و 15 نازل شده است: وَ نزّلنا مِنَ السماء ماءً مبارکاً فَاَنْبَتْنا بهِ جناتٍ و حَبَّ الحصید و الْنَخْلَ باسقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضیدٌ رزقاً لِلعباد و احْیَینا بِه بَلْدَةٌ مَیْتا" کذلک الخروج.(16)
پس با توجه به اشکالات فوق و جواب های نقضی که بیان شد نمی توان آیات قرآن را متأثر از محیط دانست، ولی با توجه به هموار ساختن مسیر دعوت و ایجاد زمینه گسترش اسلام، بین سوره های مکی و مدنی تفاوت هایی وجود دارد. هر حرکتی در آغاز با مشکلات فراوان روبروست که باید نخست در رفع آنها بکوشد و آنگاه که مسیر آماده شد، بر گسترش و افزایش جلوه های خود رونق بیشتری بدهد و دعوت خود را با بیان شریعت قرین بسازد.
تفاوت سور مکی با سور مدنی

بنابر این کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره نوعاً مکی بودن آن را میرساند و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره، نوعاً مدنی بودن آن را ثابت میکند و لحن تند و شدید سوره، بیشتر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حق بودهاند، ولی لحن ملایم و خفیف، مدنی بودن سوره را می رساند، که بیشتر خطاب به مؤمنین است و همچنین بحث دربارة اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگیهای سورههای مکی است. و در سورههای مدنی بیشتر از تفاصیل احکام و بیان شریعت اسلام سخن گفته شده است و نیز دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رأی و سلامت عقیده و ترک لجاج و عناد و برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشههای تهی و بیاساس آنان از خصایص سورههای مکی به شمار میرود؛ در حالی که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنها به میانه روی در عقاید و افکار و اندیشه ها و نیز مبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگی های سور مدنی است و در پایان غالباً خطابات با عنوان «یاایهاالناس» از ویژگیهای سور مکی است و با عنوان «یاایهاالذین آمنوا» از خصایص سور مدنی است.
بنابر این ما به این نتیجه رسیدیم که هر سوره ای که مکی است تمام آن مکی است و هر سورهای که مدنی است تمام آن مدنی است پس اگر معیار و شاخص مکی و مدنی را مکان بدانیم باید بگوییم که هر سوره ای که در مکه نازل شده البته قبل از هجرت، مکی و هر سوره ای که در مدینه نازل شده است البته بعد از هجرت مدنی است(17) و تقسیم مکی و مدنی به پیش از هجرت و بعد از آن برمی گردد.
پاورقی ها:
1- تفسیر طبرسی؛ ج 9 ص 4 ـ 5 و المیزان؛ ج 17 ص 383 ـ 384
2- دهر ـ آیه 7 ـ 12
3- تفسیر طبرسی؛ ج 10 ـ ص 404 ـ 406 و حاکم حس ک انی، شواهدالتنزیل؛ ص 299 ـ 315
4- الدرالمنثور؛ ج 6. ص 297.
5- رجوع کنید به الت م هید؛ ج 1 ـ ص 154 ـ 155
6- فی ظ لا ل القرآن؛ ج 29. ص 215.
7- نساء. آیه 82
8- خویی، ابوالقاسم «آی ت الله» البیان فی تفسیر القرآن؛ ص 206.
9- نساء ـ آیه 24.
10- مومنون 5 ـ 7
11- قصص ـ آیه 85
12- الاتقان؛ ج 1، ص 23.
13- المستدرک، ج 3، صص 19-18.
14- بقره ـ 275
15- مؤمنون آیة 91
16- ق آیه 9 ـ 11 و 15.
17- الت م هید؛ ج 1، ص 169 ـ 237.

منابع:

1. مناهل العرفان؛ ج 1، ص 185 ـ 238 ؛ محمد عبدالعظیم الزرقانی
2. تاریخ قرآن؛ تألیف آیتا... محمدهادی معرفت
3. تنزیل القرآن بمکة والمدینه؛ تألیف ابن شهاب الزهری
4. مباحث فی علوم القرآن؛ تألیف صبحی صالحی
5. سیر تحول قرآن؛ ج 1 و 2، تألیف مهدی بازرگان
6. مانزل منالقرآن فی صلب الزمان؛ احمدبن محمد جوهری
7. الاتقان؛ ج 1، نوع اول، ص 22. تألیف عبدالرحمن سیوطی
8.